Η τέχνη της Φωτο-γραφίας από τον Βαγγέλη Ταμβάκο
Η φωτογραφία έχει μια εξαιρετική περιγραφική ικανότητα σαν χειρουργικό νυστέρι θα έλεγα, όμως αδυνατεί να μας δώσει συγκεκριμένες πληροφορίες για τον τόπο και τον χρόνο λήψης. Τις περισσότερες φορές εικάζουμε ή πρέπει να ενεργοποιήσουμε την φαντασία μας για να απαντήσουμε ζητήματα σχετικά με το ποιος εικονίζεται πού βρίσκεται και πότε έχει φωτογραφηθεί. Μικρές περιγραφικές λεπτομέρειες μας δίνονται όπως τα ρούχα που μπορεί να μας θυμίζουν κάποια εποχή ή κάποιον γνωστό τόπο αλλά και αυτά δεν είναι στοιχεία που μπορούν να μας δώσουν συγκεκριμένες απαντήσεις. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις που απλά επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Δηλαδή θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε ένα αρχαίο μνημείο ή ένα διάσημο πρόσωπο ή κάποιον που γνωρίζουμε. Ας σκεφτούμε έναν στενό μας συγγενή να μας δείχνει ένα οικογενειακό άλμπουμ. Ακόμα και τα στενά οικογενειακά μας πρόσωπα πολλές φορές δεν τα αναγνωρίζουμε ούτε φυσικά που έχουν φωτογραφηθεί αλλά ούτε σε ποια εκδήλωση. Θα χρειαστούμε την βοήθεια κάποιου που θα γνωρίζει περισσότερα για να μας πληροφορήσει και να μας αφηγηθεί τις ιστορίες. Άρα η φωτογραφία έχει μια τεράστια δύναμη περιγραφικής ικανότητας αλλά αδυνατεί να αφηγηθεί.
Φυσικά να σημειώσω σε αυτό το σημείο την πολύ μεγάλη σημασία που έχουν οι φωτογραφίες λήψεων που ενισχύουν την συλλογική μας μνήμη και έχουν απαθανατίσει ιστορικά γεγονότα. Μερικά τέτοια παραδείγματα είναι οι φωτογραφίες του Koudelka από την «άνοιξη της Πράγας» ή οι φωτογραφίες του Κώστα Μπαλάφα από το Αντάρτικο στην Ήπειρο κ.α. πολλά.
Η φωτογραφία έχει κάτι το αμφίσημο. Από τη μία, απαθανατίζει μια στιγμή σε έναν πραγματικό χρόνο δηλαδή ο φωτογράφος «κόβει» με τον φακό του λες και κρατάει ψαλίδι ένα μικρό κομμάτι χώρου και χρόνου. Και από την άλλη αδυνατεί να μας αφηγηθεί και χρειαζόμαστε το κείμενο για να μας πληροφορήσει γι’ αυτό.
Η φωτογραφία μας μιλάει με τόσο ξεκάθαρο τρόπο για τον θάνατο μιας στιγμής που δεν θα έρθει ποτέ ξανά πίσω, όσο καμία άλλη τέχνη και ο φωτογράφος έχει την μεγάλη δύναμη να επιλέξει αυτή την στιγμή, τι θα «πετάξει» έξω από το κάδρο και από ποια γωνία λήψης θα μας προσφέρει το περιεχόμενο.
Πού βρίσκεται όμως η δύναμη της φωτογραφίας εάν καταρρίπτεται ο μύθος του στιγμιότυπου (instantane); Που βρίσκεται το ψέμα και που η αλήθεια; Το στιγμιότυπο έχει ανάγκη από την λεζάντα για να έχει αξία; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να κατανοήσουμε το συντακτικό της φωτογραφικής γλώσσας, δηλαδή την γραφή της εικόνας και πώς λειτουργεί.
Ας δούμε ένα παράδειγμα. Ένα ζευγάρι αγκαλιασμένο σε μία ύπαιθρο που φιλιούνται δεν μπορεί να μας ενημερώσει για τα ονόματά τους αλλά ούτε για το πού βρίσκονται. Ας πούμε ότι βρίσκονται στην Πάρνηθα και ότι είναι Έλληνες. Εάν εμείς εσκεμμένα δώσουμε στον έναν μία Ρώσικη σημαία και στον άλλον μία Ουκρανική και γράψουμε μία λεζάντα ότι αυτοί βρίσκονται στην εμπόλεμη ζώνη τότε έχουμε προσπαθήσει να καθοδηγήσουμε τον θεατή με ένα σωρό ψέματα τα οποία και θα πιστέψει.
Φυσικά αυτό που έχει την μεγαλύτερη σημασία στην φωτογραφία αυτή είναι ότι η λήψη αυτή μπορεί να μας κάνει να αισθανθούμε τρυφερότητα ή την σημασία της αγάπης, του έρωτα. Θα μου πείτε μα με τις σημαίες έστω κι αν είναι ψέματα δεν δίνεται και ένα αντιπολεμικό μήνυμα; Η απάντηση είναι απλή και αρνητική γιατί αυτό είναι τώρα στην επικαιρότητα και γι’ αυτό ίσως να σκεφτόμαστε έτσι. Η φωτογραφία από μόνη της δεν μας δείχνει κάτι τέτοιο. Δείξτε στο παιδί σας μία φωτογραφία παρόμοια αλλά παλαιότερη από έναν άλλον πόλεμο. Αυτή τη φορά ας υποθέσουμε ένα ζευγάρι ενός Κουβανού και μιας Αμερικανίδας και ρωτήστε το παιδί σας εάν αυτή η φωτογραφία έχει κάποιο αντιπολεμικό μήνυμα. Είμαι σίγουρος ότι δεν θα συμφωνήσει, κι αυτό γιατί του λείπουν οι πληροφορίες για όλα αυτά που έχουν συμβεί όπως επίσης και η πληροφορία για το πότε και πού έχει γίνει η λήψη της φωτογραφίας. Αυτή είναι η «φωτογραφική γραφή», έτσι μπορεί να μιλήσει! Ο φωτογράφος επιλέγει να μας κλείσει σε ένα κάδρο κάτι πολύ συγκεκριμένο (περιεχόμενο), να φωτίσει μερικά σημεία και άλλα να τα αφήσει στο σκοτάδι, να φωτογραφίσει από κάποια γωνία λήψης, να πάει κοντά ή πιο μακριά, και να χρησιμοποιήσει τον έναν ή τον άλλον φακό για να μας παρουσιάσει ένα αποτέλεσμα (φόρμα).
Και η επόμενη ερώτηση έρχεται φυσικά και αβίαστα. Το ντοκουμέντο; Τι γίνεται με την αξία του; Πιστεύω πώς με όλα τα παραπάνω ενισχύω την αξία του «instantane» γιατί αυτό το είδος της φωτογραφίας παίρνει μεγαλύτερη αξία όταν η λήψη αναφέρεται στο γενικό και γίνεται αιώνιο και διαχρονικό.
Δεν έχει σημασία δηλαδή σε ποιον πόλεμο έγινε η λήψη αλλά ότι ο πόλεμος έχει να δώσει μόνο πόνο για τους λαούς και όταν αυτό απαθανατίζεται σε μια φωτογραφία τότε έχει αξία η φωτογραφία χωρίς να χρειάζεται η λεζάντα και η φωτογραφία αυτή γίνεται διαχρονική αξία.
Έχουμε δει σπουδαίους φωτογράφους και φωτογραφίες τους που το αποδεικνύουν. Φυσικά τα ΜΜΕ και τα πρακτορεία ειδήσεων χρησιμοποιούν τις φωτογραφίες για να αποδείξουν το ένα ή το άλλο γεγονός αλλά η δύναμη της φωτογραφίας δεν βρίσκεται εκεί. Επίσης το ξέρουν καλά αυτό και χρησιμοποιούν το κείμενο για να προπαγανδίσουν ψέματα αφού το «φωτογραφικό συντακτικό» επιτρέπει μία τέτοια ακραία επέμβαση. Μία λήψη μπορεί ακόμα και να σκηνοθετηθεί με μεγάλη ευκολία. Η ιστορία μας έχει δείξει πώς αυτό έχει συμβεί πάρα πολλές φορές.
Ανιχνεύοντας λοιπόν το φωτογραφικό λεξικό προσπάθησα να παραθέσω τις ιδιαιτερότητες της φωτογραφικής τέχνης.
Συμπερασματικά να πω ότι ο χρόνος, ο τόπος και το περιεχόμενο έχουν μεγάλη αξία για τον φωτογράφο που ζει τα γεγονότα τα οποία απαθανατίζει καθώς όλα αυτά συνδιαλέγονται με τις εμπειρίες τις ιδέες τον χαρακτήρα και την καλλιέργειά του. Είναι ένα μίγμα που καταλήγει σε ένα απόσταγμα το οποίο μας ενδιαφέρει πάρα πολύ γιατί είναι τόσο μοναδικό όσο μοναδικοί και ξεχωριστοί είμαστε ο καθένας μας σε αυτόν τον κόσμο.
Φωτογραφίες:
Andre Kertesz (1894-1985)
Bill Brandt (1904-1983)
Josef Koudelka (1938- )
August Sander (1876-1964)
Eugene Smith (1918-1978)
Κώστας Μπαλάφας (1920-2011)
