Το σκιώδες μέρος της ανθρώπινης προσωπικότητας περιεγράφηκε από το Carl Jung (Καρλ Γιούνγκ) τον πατέρα της αναλυτικής ψυχολογίας και ονομάζεται σκιά. Η σκιά έχει δύο θεωρίες που εκπροσωπεί με βάση την αναλυτική ψυχολογία, η μια αναφέρεται σε ότι υπάρχει στο υποσυνείδητο του ατόμου, είτε καλό είτε κακό ενώ η άλλη αναφέρεται ως το κομμάτι της προσωπικότητας που ο άνθρωπος δεν φέρνει στην επιφάνεια και το απορρίπτει/αποκρύπτει αλλά και πάλι αυτό αποτελεί μέρος του συνόλου της προσωπικότητας του ατόμου.
Ιστορικά στοιχεία
Ο πρώτος ψυχολόγος που προσπάθησε να αναλύσει το ασυνείδητο και το υποσυνείδητο δεν είναι άλλος από τον Σίγκμουντ Φρόυντ τον πατέρα της ψυχολογίας. Ο Φρόυντ πρώτος από όλους μίλησε για το υποσυνείδητο και στις θεωρίες του αποτελεί το κομμάτι της ψυχής μέσα στο οποίο έχουν αποθηκευτεί οι ανάγκες, οι επιθυμίες και οι μνήμες τις οποίες το συνειδητό τις τοποθέτησε εκεί επειδή δεν μπορούσε να τις ελέγξει. Επιπλέον τόνισε ότι προκειμένου ένας ασθενής να γιατρευτεί θα πρέπει να φέρει στο συνειδητό όλα αυτά που έχει καταπιέσει και να τα αντιμετωπίσει. Όπως λέγεται λοιπόν ο Γιούνγκ πήρε την ιδέα για το υποσυνείδητο και την διεύρυνε φτιάχνοντας την θεωρία για την σκιά και το σκιώδες κομμάτι της προσωπικότητας.
Το θέμα της σκιάς όμως δεν απασχόλησε μόνο αυτούς τους δύο ψυχολόγους αλλά ενυπάρχει σε πλήθος έργων τέχνης και φιλοσοφικών κειμένων. Ειδικότερα η σκιά μπορεί να γίνει αντιληπτή στα θεολογικά κείμενα του χριστιανισμού στα οποία γίνεται λόγος για τον καλό άγγελο και τον σκοτεινό άγγελο που ακολουθούν κάθε άνθρωπο σε όλη του την ζωή. Ο σκοτεινός άγγελος για τον χριστιανισμό είναι αυτός που «υπαγορεύει» στον άνθρωπο τις αμαρτίες που πράττει και τι είναι οι αμαρτίες; Οι ροπές του ανθρώπου είναι τα πάθη του, οι επιθυμίες που έχει καταπιέσει είτε λόγο της κοινωνίας είτε λόγο της θρησκείας και του τρόπου ανατροφής του. Επιπλέον στο έργο του Robert Louis Stevenson Dr. Jekyll and Mr. Hyde, μπορεί να διακρίνει κανείς το σκιώδες κομμάτι της προσωπικότητας του σεβαστού κυρίου Jekyll το οποίο ερχόταν στην επιφάνεια μέσω ενός χημικού σκευάσματος το οποίο απελευθέρωνε τις σκοτεινές ανάγκες του, δηλαδή την προσωπικότητα του Mr. Hyde.
Συμπεριφορές που συνδέονται με την σκιά μας.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω στην σκιά του υποσυνειδήτου εντοπίζονται οι ορμές, τα πάθη αλλά και ότι έχει θεωρηθεί μη αποδεκτό από το περιβάλλον ενός ανθρώπου. Υπάρχουν όμως φορές που όλες αυτές οι ανάγκες και τα πάθη βρίσκουν τρόπο και εκφράζονται στην ζωή του ατόμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Αδόλφος Χίτλερ ο οποίος εξέφρασε την δική του σκιώδη προσωπικότητα ως ηγέτης της τότε Γερμανίας, πράττοντας θηριωδίες και εγκλήματα δίχως προηγούμενο για την σύγχρονη ιστορία. Έτσι λοιπόν μερικές από τις σκιώδεις συμπεριφορές που μπορούν να βρουν διέξοδο στην ζωή του ατόμου είναι οι εξής:
1) Η κατάκριση
Σε προηγούμενο άρθρο μου έχω μιλήσει για την κατάκριση αλλά εδώ θα παρουσιαστεί υπό το πρίσμα της σκιάς. Με βάση την θεωρία της σκιάς τα άτομα που κατακρίνουν άλλα άτομα κρίνουν με τον ίδιο τρόπο τον εαυτό τους. Ειδικότερα χρησιμοποιούν την κριτική προκειμένου να διαχωρίσουν την θέση τους από τα άτομα που θεωρούνται κατακριτέα, από τους ίδιους, ώστε οι άνθρωποι που είναι δίπλα τους να μην τοποθετήσουν ποτέ τους ίδιους στην ίδια μάζα των ατόμων που θεωρούνται κατακριτέα. Η κατάκριση μπορεί να υπάρξει για οτιδήποτε από τον τρόπο ντυσίματος, μέχρι την θρησκεία και τα πολιτικά πιστεύω.
2) Η προβολή των ανασφαλειών επάνω σε άλλα άτομα
Η προβολή στην ψυχολογία αποτελεί αμυντικό μηχανισμό που δρα κυρίως σε υποσυνείδητο επίπεδο. Ειδικότερα όταν το άτομο αισθάνεται άσχημα όσον αφορά έναν παράγοντα της δικής του ζωής (όπου παράγοντας μπορεί να είναι το οτιδήποτε από τον τύπο σώματος μέχρι την αυτοπεποίθηση) προβάλει αυτήν την ανασφάλεια επάνω στο άλλο άτομο. Η σκιά δρα και αυτή στο υποσυνείδητο όπως και ο μηχανισμός άμυνας της προβολής και αυτά τα δύο συνδέονται με τον προαναφερθέντα τρόπο. Για να γίνει περισσότερο σαφές, ένα άτομο μπορεί να αισθάνεται ότι δεν αποτελεί μέρος ενός κοινωνικού συνόλου και αυτό το κάνει να κατακρίνει τα άτομα που αποτελούν μέρος του κοινωνικού συνόλου. Παραδείγματος χάρη, ένας/μια σύντροφος που είναι άπιστος/-η λέει ότι ο/η σύντροφος της/του είναι άπιστος ή φλερτάρει με άλλα άτομα.
3) Η εκμετάλλευση της δύναμης απέναντι σε άτομα που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους
Η εκμετάλλευση της δύναμης που μπορεί να έχει ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων είναι συχνό φαινόμενο και χρησιμοποιείτε κυρίως για να βλάψει άλλα άτομα. Αυτό συνήθως ξεκινάει από την σχολική ηλικία όπου παιδιά ως θύτες ασκούν σωματική, ψυχολογική ή λεκτική βία σε άλλα παιδιά τα οποία είτε δεν έχουν την ίδια σωματική διάπλαση είτε είναι μικρότερα, είτε δεν ανήκουν σε κάποια ευρεία ομάδα. Αυτό το φαινόμενο συνεχίζεται και μεγαλώνει παίρνοντας άλλες μορφές με τις συγκρούσεις μεταξύ οπαδών διαφόρων ομάδων αλλά και κομματικών παρατάξεων ή και πιστών ακόλουθών θρησκειών. Ουσιαστικά λοιπόν η σκιά εδώ πέρα συνδέεται με το πόσο αδύναμα αισθάνονται αυτά τα άτομα στην πραγματικότητα, συνδέεται και με το σύνδρομο κατωτερότητας αλλά και την ανάγκη του ανήκειν τα οποία σε υποσυνείδητο επίπεδο τροφοδοτούν την σκιά του ατόμου.
4) Παριστάνοντας το θύμα
Η σκιά του ατόμου σε αυτή την περίπτωση δεν εκδηλώνεται με τόσο επιθετικό τρόπο εκτός ορισμένων εξαιρέσεων. Για να γίνει περισσότερο σαφές τα άτομα που εκφράζουν αυτήν την σκιώδη συμπεριφορά προσωπικότητας από την μια πλευρά δεν επιθυμούν να αναλάβουν την ευθύνη του εαυτού ή και τον πράξεων τους σε έναν συγκεκριμένο τομέα της ζωής τους και από την άλλη προσπαθούν να κερδίσουν την εύνοια και την βοήθεια άλλων ατόμων προκειμένου τα ίδια να αποκομίσουν προσωπικά οφέλη παντός είδους.
5) Η έννοια του πατάω επί πτωμάτων
Ένα συχνό σκιώδες φαινόμενο είναι το να θέλει το άτομο να πετύχει πάση θυσία. Όχι η απλή φιλοδοξία δεν συνδέεται με την σκιά, αλλά οι συμπεριφορές όπως το να υποσκάπτει την επιτυχία άλλων ατόμων προκειμένου αυτό να κερδίσει στο τέλος, αθέμιτος ανταγωνισμός δηλαδή, το να κλέβει την δουλειά ενός άλλου ατόμου και να την παρουσιάζει ως δική του, όπως η κλοπή πνευματικών δικαιωμάτων είναι μερικά από τα φαινόμενα και τις πρακτικές που τροφοδοτούνται από τις ενδόμυχες ανάγκες του ατόμου για προσοχή και επιβεβαίωση.
6) Οι προκαταλήψεις
Προκατάληψη είναι μια πεποίθηση που δεν στηρίζεται επάνω σε λογικά επιχειρήματα. Στο σκιώδες κομμάτι της προσωπικότητας οι προκαταλήψεις απευθύνονται απέναντι σε ομάδες ατόμων και σε αυτό που πρεσβεύουν, θεωρώντας ότι αυτά τα άτομα είναι κατωτέρου ποιότητας επειδή πρεσβεύουν μια ιδέα, έναν στιλιστικό κώδικα, μια θρησκεία, μια τάση. Συνήθως τα άτομα που εκφράζουν την σκιά τους μέσω των προκαταλήψεων γίνονται επιθετικά είτε με λεκτικό, είτε με σωματικό είτε με ψυχολογικό τρόπο απέναντι στα άτομα στόχους και έχουν επιθυμία να τα μειώσουν προκειμένου να αισθανθούν όμορφα με τον δικό τους εαυτό.
7) Το σύνδρομο του Μεσσία
Το σύνδρομο του Μεσσία συνδέεται με ναρκισσιστικά στοιχεία της προσωπικότητας τα οποία εκφράζονται μέσω της σκιάς. Άτομα με αυτήν την έκφραση της σκιάς θεωρούν τους εαυτούς τους ανώτερους από τα άλλα άτομα, ως διαφωτισμένους να οδηγήσουν τα πλήθη σε κάτι νέο και σωστό. Ωστόσο αυτά τα άτομα μπορούν να φτάσουν ακόμα και σε ακρότητες προκειμένου να υπερασπιστούν τις ιδέες τους, με την βία να βρίσκεται στην καθημερινή διάταξη της ατζέντας τους.
8) Η οξυθυμία και η επιθετικότητα
Άλλη μια επιθετική μορφή έκφρασης της σκιάς. Τα άτομα με οξυθυμία διαθέτουν ελάχιστη υπομονή απέναντι σε ορισμένα ερεθίσματα. Τα ερεθίσματα αυτά ως συνήθως συνδέονται με καταστάσεις του παρελθόντος που ομοιάζουν με καταστάσεις του παρόντος. Για παράδειγμα ένα οξύθυμο άτομο μπορεί να εκραγεί στην κριτική από ένα άλλο άτομο πιθανώς επειδή έζησε με ένα επικριτικό γονέα. Ωστόσο η οξυθυμία μπορεί να συνδέεται και με μια μορφή μίσους και απέχθειας ως προς τον παρελθοντικό εαυτό του ατόμου. Για παράδειγμα άτομο το οποίο στο παρελθόν ήταν παχύσαρκο μπορεί να επιτίθεται απέναντι σε άλλα άτομα που τα βλέπει να τρώνε σε υπερβολικό βαθμό, ώστε να τα σταματήσει από αυτή τη συμπεριφορά. Ουσιαστικά προβάλει επάνω τους την απέχθεια και την ένταση με τον παρελθοντικό εαυτό του/της.
9) Οι εθισμοί
Οι εθισμοί μπορούν να αποτελέσουν πολύ επικίνδυνες συνήθειες για ένα άνθρωπο. Ο εθισμός αποτελεί την διαδικασία κατανάλωσης μιας ουσίας ή συμμετοχής του ατόμου σε μια δραστηριότητα οι οποίες καταλήγουν να γίνονται ψυχαναγκασμοί προκείμενου το άτομο να βρει διέξοδο προς την τέρψη και την ηδονή. Με άλλα λόγια η σκιά εκφράζεται μέσω αυτών των ψυχαναγκασμών. Όλα τα απωθημένα στο υποσυνείδητο πάθη, οι πόνοι, και οι τάσεις βρίσκουν διέξοδο ως συνήθως με καταστρεπτικές συνέπειες για το άτομο αλλά και την ζωή των γύρω του.
10) Δημιουργικότητα
Αυτή είναι μια μορφή της σκιάς του ατόμου που διαφέρει από τις υπόλοιπες, καθώς μέσω της δημιουργικότητας η σκιά βρίσκει μια υγιή διέξοδο ώστε να εκφραστούν επιθυμίες, πάθη αλλά και τάσεις του ατόμου. Η δημιουργικότητα αυτή βρίσκει διέξοδο μέσω όλων των μορφών τέχνης, έτσι λοιπόν χορός, ζωγραφική, ποίηση, συγγραφή και άλλες πολλές τέχνες αποτελούν την διέξοδο για να εκφραστεί ότι έχει συσσωρευθεί στην ανθρώπινη ψυχή.
Πως δημιουργείται ο σκιώδης εαυτός.
Ο σκιώδης εαυτός δημιουργείτε από την καταπίεση των ενστίκτων και των αναγκών του ατόμου. Ειδικότερα οι άνθρωποι από μικρά παιδιά μαθαίνουν πως πρέπει να συμπεριφέροντα με βάση κώδικες από την οικογένεια τους και την κουλτούρα την οποία έχει ενστερνιστεί η οικογένειά τους. Οι άνθρωποι λοιπόν ως όντα που αναζητούν την σύνδεση με άλλα άτομα μαθαίνουν ότι προκειμένου να επιτύχουν αυτή τους την ανάγκη θα πρέπει να συμπεριφέρονται με κάποιον επιθυμητό τρόπο. Με άλλα λόγια οι άνθρωποι αποκρύπτουν κομμάτια της προσωπικότητας τους τα οποία κομμάτια τα τοποθετούν στο υποσυνείδητο. Όσο περισσότερο επαναλαμβάνουν αυτή την διαδικασία τόσο πυκνότερη γίνεται η σκιά τους, με αποτέλεσμα τόσο πιο πολύ να ξεσπάει όταν βρίσκει διέξοδο είτε μέσω της βίας του ατόμου απέναντι σε άλλα άτομο είτε μέσω αυτοκαταστροφικών πράξεων. Στους καταπιεστές τις προσωπικότητας εκτός από την κοινωνία και την κουλτούρα περιλαμβάνονται και οι θρησκείες οι οποίες απαριθμούν σε λίστες το τι είναι σωστό και τι όχι για να πράττει στην ζωή του ο άνθρωπος. Έτσι λοιπόν όσοι ενστερνίζονται ιδέες και αντιλήψεις άλλων ανθρώπων καταλήγουν είτε να χάνουν ένα μερικό κομμάτι από την δική τους προσωπικότητα είτε και ολόκληρη την προσωπικότητα τους, γεγονός που οδηγεί στην θλίψη και στον πόνο, τα οποία ενισχύουν ακόμα περισσότερο και την κάνουν περισσότερο πυκνή την σκιά ή διαφορετικά την σκιώδη προσωπικότητα του ατόμου.
Πως μπορείς να έρθεις σε επαφή με την σκιά σου.
Κατά τον Carl Jung για την σκιά δεν υπάρχει κάποια θεραπευτική μέθοδος. Η ουσιαστική λύση στο θέμα της σκιάς επέρχεται όταν το άτομο επικοινωνεί μαζί της. Η επικοινωνία με την σκιά επιτυγχάνεται όταν το άτομο αφήνει πίσω όλες τις μαθημένες συμπεριφορές και τα πρέπει στα οποία έχει ανατραφεί από την κοινωνία, την κουλτούρα, την θρησκεία και την οικογένεια και έρχεται σε επαφή με τις δικές του ουσιαστικές ανάγκες. Η shadow work είναι η ουσιαστική επαφή του ατόμου με την σκιά τους και όλα αυτά που έχει καταπιέσει πίσω στο υποσυνείδητο του. Μέσω λοιπόν της shadow work το άτομο θα έρθει σε επαφή με τις δικές του ανάγκες με βάση τις οποίες μπορεί να σχεδιάσει ένα ΄νέο ταξίδι για τον εαυτό του/της και να ξεφύγει από την μάζα του πλήθους. Χρειάζεται όμως προσοχή γιατί οι τάσεις προς βία που έχουν καταπιεστεί λόγω των τραυμάτων που έχουν συσσωρευθεί στο υποσυνείδητο του ατόμου μπορούν να κυριαρχήσουν επάνω σε ένα άτομο με άσχημα αποτελέσματα για την κοινωνία ολόκληρη αλλά και το άτομο μεμονωμένα. Πριν λοιπόν το άτομο αγκαλιάσει την σκιά του θα πρέπει να έχει βρει τα τραύματα του και να έχει κάνει όσο το δυνατόν ειρήνη με αυτά, διότι εφόσον δεν έχει επιτευχθεί ειρήνη αυτό θα οδηγήσει σε άσχημα αποτελέσματα. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι η βοήθεια της ψυχανάλυσης κρίνεται απαραίτητα προκειμένου το άτομο να έλθει σε επαφή με τα τραύματα του, ωστόσο μέσω της ψυχανάλυσης το άτομο δεν μπορεί να έρθει σε επαφή με την σκιά του, οπότε δεν αποτελεί μέθοδο προσέγγισης του σκιώδους εαυτού.
Αποτελέσματα επαφής και αποδοχής της σκιάς.
Μέσα από την επαφή με την σκιά το άτομο μπορεί να γνωρίσει τον πραγματικό του εαυτό, να μάθει τι πραγματικά έχει ανάγκη και να θέσει νέους στόχους. Ουσιαστικά η επαφή με την σκιά μπορεί να προσφέρει ένα είδος ανακούφισης, διότι πολλοί άνθρωποι προσποιούνται ακόμα και στον εαυτό τους τον ρόλο που έχουν υιοθετήσει απέναντι στην κοινωνία και την οικογένεια. Επιπλέον το άτομο που έχει καλή επαφή με την σκιώδη προσωπικότητα του χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερα αποθέματα ενέργειας, μιας και για να καταπιέσει κάποιος/-α τις επιθυμίες και την πραγματική του φύση χρειάζεται μεγάλα ποσά ενέργειας. Επιπρόσθετα τα άτομα που έχουν καλή επαφή με το σκιώδες κομμάτι του εαυτού τους δημιουργούν περισσότερο σταθερές και αυθεντικές θέσεις, αφού γνωρίζοντας τον εαυτό τους μαθαίνουν και τι επιθυμούν από μια σχέση. Τέλος τα άτομα με καλή επαφή με το σκιώδη εαυτό τους μπορούν να αποκτήσουν και δημιουργικότητα σε μια μορφή τέχνης αφού τις τάσεις της σκιάς τους μπορούν να τις διοχετεύσουν με έναν διαφορετικό τρόπο σε κάτι που θα τους φέρνει ευχαρίστηση και χαλάρωση.
Η σκιά μας και το σκοτάδι της είναι μέρος του εαυτού μας, ελάτε σε επαφή μαζί της, συνδιαλλαχθείτε με ηρεμία και ειλικρίνεια και τότε θα ανακαλύψετε το ποιοι πραγματικά είστε, διότι θα μπορείτε να έχετε όχι μόνο γνώση του κοινωνικού σας εαυτού αλλά και του πραγματικού σας εαυτού.
Προσωπικός επίλογος
Πράγματι όλοι οι άνθρωποι έχουμε έναν σκιώδη εαυτό, το θέμα είναι πόσο καταπιέζουμε αυτόν τον εαυτό, αυτή την μύχια πλευρά μας. Από την προσωπική μου εμπειρία μπορώ να σας πω ότι στο παρελθόν καταπίεζα όλες τις ανάγκες μου, εξαιτίας κοινωνικών στερεοτύπων, ενός περιβάλλοντος στο οποίο ήταν κυρίαρχη η θρησκοληψία του Χριστιανισμού (όχι δεν είναι αυτή η πραγματική πλευρά της θρησκείας αυτής, άσχετο αν χρησιμοποιείται προκειμένου να περιορίζονται οι άνθρωποι) και αρκετών τραυμάτων. Στο να έρθω πραγματικά σε επαφή με την σκιά μου με βοήθησε η ψυχολογία. Ναι είναι το αντικείμενο που σπουδάζω και λατρεύω αλλά της χρωστάω αγάπη και για έναν ακόμα λόγο, γιατί με απελευθέρωσε από πολλά δεσμά. Αυτά τα δεσμά αναφέρθηκαν λίγες γραμμές παραπάνω και με βάση αυτά καταπίεζα τον εαυτό μου και ότι ήθελα. Αγαπητοί αναγνώστες μην το κάνετε στον εαυτό σας αυτό. Η σκιά μας και το σκοτάδι της είναι μέρος του εαυτού μας, ελάτε σε επαφή μαζί της, συνδιαλλαχθείτε με ηρεμία και ειλικρίνεια και τότε θα ανακαλύψετε το ποιοι πραγματικά είστε, διότι θα μπορείτε να έχετε όχι μόνο γνώση του κοινωνικού σας εαυτού αλλά και του πραγματικού σας εαυτού. Να θυμάστε όμως ότι η σκιά εμπεριέχει και τα τραύματα μας και τα τραύματα προκαλούν πόνο, δεν είναι λύση το να προκαλείτε πόνο στους άλλους ανθρώπους επειδή θα έλθετε σε επαφή με τον δικό σας πόνο. Η λύση μπορεί να δοθεί αν διοχετεύσετε δημιουργικά αυτόν τον πόνο σας σε δραστηριότητες. Εγώ για παράδειγμα αντλούσα ενέργεια από τα τραύματα μου και την διοχέτευα στο να γράφω τραγούδια και ποιήματα, κάποιος άλλος άνθρωπος μπορεί να ξεκινήσει χορό, ένα άθλημα, μαθήματα ζωγραφικής, γλυπτικής ή μουσικής ή ότι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Όλα είναι στο χέρι σας, αρκεί να το θελήσετε, αρκεί να θελήσετε να κοιτάξετε το σκοτάδι μέσα σας, αφαιρώντας οτιδήποτε σας περιορίζει από το να έρθετε σε πλήρη επαφή μαζί του, γιατί μόνο όταν έλθετε σε πλήρη επαφή μαζί του, το κατανοήσετε και το αγκαλιάσετε θα αρχίσει να χάνει σε πυκνότητα, καθώς σύμφωνα με τον Jung όσα περισσότερα πράγματα απωθεί ένα άτομο στο υποσυνείδητο του, τόσο περισσότερο πυκνώνει η σκιά του.
Βιβλιογραφικές Αναφορές:
Barry, A. (2022). Levels of the Shadow. Shadowwork.com. Retrieved 31 September 2022, from https://shadowwork.com/levels-of-the-shadow/.
Beauman, J. (2022). Psychological Projection: Dealing With Undesirable Emotions. EverydayHealth.com. Retrieved 31 September 2022, from https://www.everydayhealth.com/emotional-health/psychological-projection-dealing-with-undesirable-emotions/#:~:text=Psychological%20projection%20is%20a%20defense,dealing%20with%20the%20unwanted%20feelings.
Boyd, A. (2020). Jungian Psychology: 4 Shadow Behaviors Every Leader Should Avoid. Medium. Retrieved 31 September 2022, from https://byanthonyboyd.com/jungian-psychology-4-shadow-behaviors-every-leader-should-avoid-cb9e57c88032.
Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde – Wikipedia. En.wikipedia.org. (2022). Retrieved 30 September 2022, from https://en.wikipedia.org/wiki/Strange_Case_of_Dr_Jekyll_and_Mr_Hyde.
What Is Shadow Psychology? | BetterHelp. Betterhelp.com. (2022). Retrieved 30 September 2022, from https://www.betterhelp.com/advice/psychologists/what-is-shadow-psychology/.
Σκουτέλας, Σ. (2017). Τι είναι ο εθισμός; – Ψυχολόγος M.Sc. Στέφανος Σκουτέλας. Psichologos Online. Retrieved 31 September 2022, from https://psixologos.online/%CF%84%CE%B9-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CE%B5%CE%B8%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/.
Πηγές εικόνων:
