Ο μεγάλος φωτογράφος και δάσκαλος Κώστα Μπαλάφας είχε πει ότι η τέχνη της φωτογραφίας έχει το δικό της συντακτικό. Πρέπει να γνωρίζουμε ανάγνωση και γραφή και πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την ιδιαίτερη και διαφορετική αυτή γλώσσα για να αναπτύξουμε «προτάσεις και «κείμενα».
Ο πιο βατός και σίγουρος δρόμος για να κατανοήσουμε και να απολαύσουμε αυτή την τέχνη είναι να μελετήσουμε τα έργα μεγάλων φωτογράφων που από την ανακάλυψη της έως σήμερα πάσχισαν να αποδείξουν ότι η φωτογραφία μπορεί να υπάρξει αντάξια των άλλων τεχνών και ότι μπορεί να μας προσφέρει συγκίνηση με έναν μοναδικό τρόπο.
Πολλές φορές στα μαθήματά μου βρίσκω δυσκολίες να εξηγήσω και να αποδείξω αυτό το μεγαλείο. Αισθάνομαι ανίκανος να εξηγήσω την συγκίνηση και πώς να το κάνω άλλωστε όταν ερχόμαστε σε επαφή με ένα μεγαλειώδες έργο ζωής χωρίς να το προσεγγίζουμε αθώα, με προκαταλήψεις, έχοντας στο μυαλό μας (και δε στην εποχή μας) πώς δεν υπάρχουν συγκινήσεις αλλά μόνο έργα τα οποία μας «αρέσουν» “like” ή δεν μας «αρέσουν».
Είναι ένα μεγάλο σύγχρονο πρόβλημα το πώς προσεγγίζουμε τα έργα τέχνης αλλά και την ζωή την ίδια. Τον κινηματογράφο, την μουσική π.χ. Έχουμε μία αντιμετώπιση φευγαλέας, γρήγορης και επιφανειακής προσέγγισης η οποία δυστυχώς συνδυάζεται με μία διάθεση αυστηρής κριτικής.
Όλο αυτό υποτίθεται ότι δικαιολογείται τελικά στο απίστευτα «αφοπλιστικό» πλαίσιο «όμως εμένα δεν μου αρέσει» χωρίς φυσικά να έχει γίνει καμία προσπάθεια να αφεθούμε στο έργο τέχνης απλά για να απολαύσουμε και να δούμε τι μας προσφέρει ο καλλιτέχνης απλόχερα και με κόπο ολόκληρης ζωής. Τις περισσότερες φορές έχουμε κρίνει τον καλλιτέχνη και τα έργα του έχοντας άποψη για ένα πολύ μικρό μέρος της δουλειάς του.
Σε δευτερόλεπτα το έχουμε απαξιώσει, δεν του έχουμε δώσει καμία ευκαιρία να μας «ακουμπήσει».
Θα πρέπει να κατανοήσουμε πώς ο όρος καλή ή κακή φωτογραφία είναι παγίδες που κρύβει ένας λάθος δρόμος. Ο δρόμος αυτός έχει χαρακτηριστικά εύπεπτης κατανάλωσης σε μία κοινωνία που απλά καταναλώνει για να καταναλώνει, πολύ γρήγορα, χωρίς να σκέφτεται και χωρίς να αφεθεί στις αισθήσεις.
Το κάδρο όπου ένας φωτογράφος αποφασίζει να περικλείει συγκεκριμένα πράγματα αλλά και σε συγκεκριμένη διάταξη με έναν συγκεκριμένο τρόπο είναι σημαντικό και έχει τόσο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όσο ιδιαίτερος και μοναδικός είναι ο ίδιος ο φωτογράφος – άνθρωπος. Εάν συγκεντρώσουμε αυτά τα ιδιαίτερα κάδρα και όλα αυτά που έχει κλείσει μέσα τους τότε μπορούμε να δούμε ότι αυτό το αποτέλεσμα είναι ένα μεγάλο ταξίδι σε μια χώρα όπου δεν έχουμε ξαναβρεθεί ποτέ εώς τώρα. Είναι ένας τόπος οικείος αλλά ειδωμένος με έναν τρόπο ξεχωριστό και μοναδικό.
Αυτό το ταξίδι μας καλεί κάθε φωτογράφος να κάνουμε μαζί του.
Ο ίδιος μας εκπλήσσει χρησιμοποιώντας το φωτογραφικό λεξικό και συντακτικό σαν να βρισκόμαστε μέσα σε ένα τρένο και κοιτώντας από το παράθυρο να εναλλάσσονται διαφορετικές εικόνες. Φωτογραφίες εντέλει που αποτελούν την ζωή του, την ίδια του την ύπαρξη, τις ιδέες του, τους φόβους του, τις αγάπες του, τις εμμονές του και ότι άλλο έχει σχέση με τα βιώματά του.
Ο δρόμος λοιπόν για κάθε επίδοξο φωτογράφο κρύβεται μέσα του και όχι έξω. Άλλωστε στην φωτογραφία το πιο εύκολο πράγμα είναι να βρεις ένα θέμα για να φωτογραφίσεις. Και ένας τοίχος με ένα γκράφιτι και έναν περαστικό, είναι αυτομάτως «περιεχόμενο». Και ένα πλακόστρωτο είναι «περιεχόμενο». Τα σύννεφα από μόνα τους ή ένα ηλιοβασίλεμα είναι ένα «περιεχόμενο».
Η τέχνη της φωτογραφίας έχει και κάτι άλλο ιδιαίτερο. Μπορεί να μας παρουσιάσει με έναν μοναδικά περιγραφικό τρόπο τους τόπους και τους χρόνους όπου ο φωτογράφος πέρασε, μεταφέροντας μας με αυτόν τον τρόπο σε διαφορετικές κοινωνίες ή συνθήκες.
Ο δάσκαλος Κώστας Μπαλάφας έλεγε ότι αποτελεί χρέος και καθήκον κάθε καλλιτέχνη να αφουγκράζεται την εποχή του.
Όλο και περισσότεροι συνάνθρωποι μας θέλουν να μάθουν καλύτερα την τέχνη της φωτογραφίας και έρχονται για μαθήματα. Έτσι κι αλλιώς οι περισσότεροι, ήδη ασχολούνται με την φωτογραφία και φωτογραφίζουν. Αλλά τα αποτελέσματα δεν τους ικανοποιούν ή θέλουν να μάθουν κάτι παραπάνω. Έρχονται λοιπόν με σκοπό να μάθουν πώς μπορούν να κάνουν μία δύσκολη νυχτερινή λήψη ή ένα ηλιοβασίλεμα.
Πολύ καλά λοιπόν, ας μάθουμε να χειριζόμαστε καλά το εργαλείο που έχουμε στα χέρια μας. Βασικό, αλλά όχι ουσιαστικό. Εδώ ακριβώς αρχίζει και η ανατροπή. Γιατί κανένα έργο ποτέ δεν έχει βασιστεί μόνο, στην άρτια χρήση της τεχνικής. Το καλλιτεχνικό έργο αποτελείται από ατέλειες και βασίζεται στην μοναδικότητα του ανθρώπου που βασανίζεται να ανακαλύψει την αλήθεια.
Γι’ αυτό και θα το προεκτείνω για να πω ότι είναι περισσότερο αναγκαίο από ποτέ, οι καλλιτέχνες να ενδιαφερόμαστε για την εποχή μας και όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, να καταθέτουμε με την γλώσσα της τέχνης μας την άποψή μας, τα ερωτηματικά που δεν έχουν απαντήσεις.
Δεν είναι δυνατόν να μας ενδιαφέρουν οι βαρκούλες και τα χρυσάνθεμα. Είμαστε μέρος μιας κοινωνίας, δεν είμαστε παρατηρητές. Ουσιαστικό λοιπόν είναι αυτό.
Αυτός είναι ένας τελείως διαφορετικός και πιο δύσκολος δρόμος. Είναι όμως ένας δρόμος που ξεκλειδώνει αλήθειες και έχει εκπλήξεις. Εκπλήξεις που δεν είναι μόνο ευχάριστες γιατί η ίδια η διαδικασία μας φέρνει αντιμέτωπους με την αυτογνωσία σαν σε καθρέφτη. «Αυτός» είμαι «εγώ» και πρέπει να το αποδεχτώ ή θέλω να τον αλλάξω, πρέπει να παλέψω! Τι μου αποκαλύπτει το ίδιο μου το έργο; γιατί φωτογραφίζω; τι αναζητώ;
Η θέση του καλλιτέχνη είναι στην αγορά και όχι στο σχολείο έλεγε ο μεγάλος δάσκαλος.
Σκεφτόμαστε με συμβάσεις αρχής και τέλους οι οποίες περιορίζουν το έργο μας. Ένα καλλιτεχνικό έργο πρέπει να είναι σαν τα κύματα της θάλασσας. Να κυλάει! Το τέλος ενός κύματος να ακολουθεί το άλλο φυσιολογικά, να ρέει, να μην μένει στάσιμο στο θάνατο αλλά ο θάνατος να είναι η γέννηση του νέου. Το ίδιο το έργο πρέπει να διαθέτει αυτό το στοιχείο για να είναι μια αποκάλυψη της αλήθειας.
Τι «κλείνεις» μέσα στο κάδρο σου και γιατί το «προσφέρεις»;
Ότι κι αν αποφασίσεις η «ταυτότητά» σου θα εμπεριέχεται μέσα σε αυτή σου την απόφαση. Γιατί αυτό που αντανακλά όποια απόφασή σου καλλιτεχνική, είναι αποτέλεσμα της ταυτότητάς σου.
Έτσι λοιπόν δεν έχω παρά ελάχιστα εργαλεία για να ανταποκριθώ σε μια διδασκαλία αυτού που αγαπώ πολύ και με γεμίζει απόλαυση και συγκίνηση. Να μάθω σε τυφλούς να βλέπουν και να βοηθώ πάντα με εύστοχες επισημάνσεις να μην παρεκκλίνουν από τον δρόμο. Μόνο αυτό εάν καταφέρνω είναι μεγάλη η χαρά.
Όπως τα δέντρα που αφήνουν την μορφή τους εκεί,
καθώς ο αγέρας έχει φύγει.
Έτσι τα λόγια που άφησαν την μορφή τους εκεί,
καθώς ο άνθρωπος έχει φύγει!
Γιώργος Σεφέρης
Έτσι λοιπόν και η φωτογραφία που πάντα στέκει εκεί μόνη καθώς αφήνει την μορφή της στην αθανασία.